Ἰ. Θ. Σακελλαρίδου, Περὶ Μουσικῆς λόγοι - Β'.
ΤΟΙΣ ΑΝΑΓΝΩΣΤΑΙΣ
Πολλάκις περὶ ἠμῶν ἐρρήθη καὶ ἐγράφη ὅτι ὑπ’ἀμαθίας καὶ συμφέροντος ἰδίου κατεστρέψαμεν δῆθεν τὴν πάτριον μουσικήν, ἥν αἰῶνες μακροὶ ἐσεβάσθησαν.
Ἀλλ’ἡμεῖς νομίζομεν καὶ πιστεύομεν ὅτι οὐδὲν τῶν τῆς Ἐκκλησίας μελῶν μετεβάλομεν ἢ κατεστρέψαμεν, τοὐναντίον δὲ διὰ τῆς ἐξετάσεως καὶ ἐξερευνήσεως τῶν μουσικῶν χειρογράφων τῶν ἐν τῷ Πανεπιστημίῳ τεθησαυρισμένων, καὶ τῆς μεταγραφῆς τῶν ᾀσμάτων εἰς τὴν τῶν Εὐρωπαίων παρασημαντικὴν (notation), συντελοῦμεν ὡς μάλιστα εἰς τῆν καλλιέργειαν καὶ συντήρησιν αὐτῶν ἀπὸ τῆς ἑκάστοτε ἀβελτηρίας καὶ ἰδιοτροπίας τῶν ἀοιδῶν τῶν μὴ ἐχόντων τὰς οἰκείας καὶ ἀναγκαίας τῇ μουσικῇ γνώσεις. Την δ’ἀλήθειαν τῶν εἰρημένων μαρτυρήσει ἀπλῇ καὶ μόνον τῶν ᾀσμάτων παραβολή.
Μὴ νομίσῃ δέ τις ὅτι ἡ ἐργασία ἡμῶν ὁμοιάζει τῇ πρὸ ἐτῶν γενομένῃ ὑπὸ τῶν κ.κ. Ι. Χαβιαρᾶ καὶ Ἀνθίμου τοῦ Γανοχωρίτου. Διότι ἐνῷ καὶ ἐκείνων καὶ ἡμῶν σκοπὸς ἦν ἡ περιβολὴ τῶν ᾀσμάτων ἁρμονίᾳ, ὑπάρχει ὅμως μεγίστη διαφορὰ ὡς πρὸς τὴν βάσιν τουτέστιν τὴν ἀρχικὴν μελῳδίαν, ἥτις ἐνῷ παρ’ἡμῖν εἶναι αὐτὴ ἡ ἐκ παραδόσεως περισωθεῖσα μέχρι τοῦ νῦν, παρ’ἐκείνοις τυγχάνει τελέως ξένη καὶ τῆς αὐτῶν φαντασίας κύημα˙καὶ φαίνεται μέν τι συντηρητικώτερος ὁ Ἄνθιμος, ἐλλείπει ὅμως καὶ παρὰ τούτῳ τὸ χρωματικὸν γένος (ἦχος πλ. β’) πρὸς ταῖς ἄλλες ἀρρυθμίες καὶ παραφθοραῖς.
Ἐπαναλαμβάνομεν λοιπὸν καὶ λέγομεν ὅτι ἡ μουσική, ἥν καὶ ἐν τῇ Μητροπόλει ψάλλωμεν, αὐτὴ ἀπαραλλάκτως ἡ Βυζαντινή ἐστιν, ἡ τοὺς ὀκτὼ περιέχουσα ἦχους, τὰ δύο καὶ οὐχὶ τρία γένη, τὰς καταλήξεις κτλ. καὶ ἡ ὑπὸ τῆς Ἱερᾶς Συνόδου τοῦ 1880 ἐγκριθεῖσα καὶ ἐγκυκλίῳ συσταθεῖσα.
Ὑποδειξάτω δέ μοι πᾶς ὁ τἀντίθετα φρονῶν ποῖον προσόμοιον κατεστρέψαμεν; ἢ ποῖον κοντάκιον ἢ ἀπολυτίκιον, ἢ τίνας τέλος μελῳδίας; Ποῦ δὲ καταφαίνεται ἡ καταστροφή, ἥτις σκανδαλίζει τὴν ἀθώαν καὶ ἁγνῶς χριστιανικὴν καὶ ἑλληνικὴν συνείδησιν τῶν ἐναντίων; Ἡμεῖς τοὐλάχιστον οὐδαμῶς ζηλοῦμεν τὴν δόξαν τοῦ Ἡροστράτου, οὐδὲ ποθοῦμεν καθ’ἑαυτῶν τὴν ὀργὴν καὶ ἀγανάκτησιν τοῦ ὑψιρρήμονος μελοποιοῦ Πινδάρου, ὅστις δι’αὐστηρῶν λέξεων ἐπιτιμᾷ ἐκείνοις, οἵτινες «αἰσχύνουσι τὰ πάτρια, παπταίοντες τὰ πόρσω» .
Ἀλλά πρὸς τί λοιπὸν ὁ καθ’ἡμῶν θόρυβος;
Ὅτε πρὸ 10 ἐτῶν ἀνέγνωμεν αὐτοσχέδιόν τινα λόγον τοῦ καθηγητοῦ κ. Δ. Βερναρδάκη περὶ Ἐκκλησιαστικῆς Μουσικῆς καὶ εἴδομεν τὰ ἐν σελ. 26 γεγραμμένα «αλλ’ἐρωτῶ, τί ἐμποδίζει ν’ἀρχίσωμεν καὶ ἡμεῖς περιβάλλοντες διὰ τῆς ἁρμονίας τὰ μουσικὰ ἡμῶν μέλη; κατ’ἐμέ, οὐδέν. »
Βραδύτερον δ’ἐμελετήσαμεν ἕτερον σύγγραμμα γαλλιστὶ ἐκδεδομένον ὑπὸ τοῦ κ. Bourgault - Ducoudray καὶ ἐπιγραφόμενον «études sur la musique Ecclesiastique Grecque» καὶ ἐφθάσαμεν εἰς τὸ κεφάλαιον περὶ τῆς βελτιώσεως αὐτῆς διὰ τῆς πολυφώνου ἁρμονίας, εὐθὺς τότε ἐπεχειρήσαμεν ὅπως κατὰ τὰς ἰσχνὰς ἡμῶν δυνάμεις πράξωμεν ὅ,τι οἱ μνημονευθέντες ἐξήνεγκον λόγιοι. Ἰδοὺ δὲ πῶς ἐκφράζεται ὁ γάλλος συγγραφεὺς : Les jour où les nations de l’ orient pourront appliquer l’harmonie à leurs modes, la musique Orientale sortira enfin de sa longue immobilité κτλ. ἤτοι ἡ Ἀνατολικὴ μουσικὴ θὰ παύσῃ τῆς μακρᾶς στασιμότητος περιβαλλομένη ἁρμονίᾳ˙ καὶ ἀλλαχοῦ ὡς ἐν σελ. 66. Ὁ σεβαστός μου φίλος κ. Δαμαλᾶς καὶ οἱ ἀντιδοξοῦντες φαίνονται παραδραμόντες τὸ κεφάλαιον τοῦτο τοῦ γάλλου συγγραφέως ἐν ταῖς καθ’ἡμῶν διατριβαῖς αὐτῶν.
Καὶ εἰ μὲν ἡμεῖς περὶ τὴν ἁρμονίαν πταίομεν, οὐδεὶς φόβος˙ διότι σὺν τῷ χρόνῳ ἕτεροι πολλῷ κρείσσονες ἡμῶν ἐλεύσονται, ὅπως τἀτελῆ ἡμῶν βελτίω καταστήσωσι καὶ εἰς τὸ τέλειον ἀναγάγωσι. Μὴ ταράττῃ δ’ὐμᾶς ἡ ἁρμονία καὶ αὕτη ἑλληνικὴ οὗσα. Διότι οἱ ὅροι terza, quarta, quinta, ottava τῶν Εὐρωπαίων, οὐδὲν ἄλλον ἐισὶν ἢ οἱ ὑπὸ τῶν παλαιῶν καλούμενοι διὰ τριῶν, διὰ τεσσάρων, διὰ πέντε, διαπασῶν (χορδῶν), ἢ συλλαβὰ καὶ δι’ὀξείας κατὰ τοὺς Πυθαγορείους. Οὐδ’ὥρισαν οἱ Εὐρωπαίοι οὕτω σαφῶς καὶ τελείως τὴν συμφωνίαν (accord) ὥσπερ οἱ ἀρχαῖοι ἡμῶν πρόγονοι οἱ εἰπόντες: «ἔστι δὲ συμφωνία δυοῖν φθόγγων ὀξύτητι καὶ βαρύτητι διαφερόντων κατὰ τὸ αὐτὸ πτῶσις καὶ κρᾶσις. Δεῖ γὰρ συγκρουσθέντας τοὺς φθόγγους ἕν τι ἕτερον εἶδος φθόγγου αποτελεῖν παρ’ἐκείνους ἐξ ὧν φθόγγων ἡ συμφωνία συνέστηκεν.»
Ὡσαύτως δ’ὁ Νικόμαχος πρῶτος, καὶ οὐχ οἱ Φράγγοι, ἀνεῦρε τοὺς συμφώνους καὶ διαφώνους φθόγγους, εἰπών: «Οὐδεὶς φθόγγος πρὸς τὸν συνεχὴ σύμφωνος, ἀλλὰ πάντων διάφωνος» . Οὐδὲ δύναται νὰ νοηθῇ ἡ ἀκριβὴς καὶ ἐνδελεχὴς ἔρευνα καὶ ἀσχολία περὶ τὴν ἁρμονικὴν σχέσιν τῶν φθόγγων τῶν ἐν λόγῳ ἐπιτρίτῳ, ἡμιολίῳ καὶ διπλασίῳ πρὸς ἀλλήλους ὄντων, ὑπὸ τῶν ἀρχαίων ἁρμονικῶν οἷος ὁ Πλάτων, Ἀριστοτέλης, Πλούταρχος, Ἀριστόξενος, Θέων, Πορφύριος κτλ.
Ἀναμφίρηστον δ’ἐστὶν τὸ ὑπὸ τοῦ Πλουτάρχου μνημονευόμενον ὅτι ὁ ἐξ Ἑρμιόνης Λᾶσος, ὁ τοῦ Πινδάρου διδάκαλος, πρῶτος «πλείοσι καὶ διερριμμένοις φθόγγοις ἐχρήσατο». Λέγει δ’ὁ Ἀριστοτέλης «χαίρομεν συμφωνίᾳ ὅτι κρᾶσίς ἐστι λόγον ἐχόντων ἐναντίων πρὸς ἄλληλα» ἢ «τοὺς πολλοὺς ἀγωνιστικῶς ᾄδειν χαλεπὸν διὰ τοῦτο καὶ ἐν ἁρμονίᾳ μέλος ἕν ᾖδον» ἢ ὡς ἐν Κόσμῳ « Καθάπερ ἐν χορῷ, κορυφαίου κατάρξαντος, συνεπηχεῖ πᾶς ὁ χορὸς ἀνδρῶν ἐν διαφόροις φωναῖς, βαρυτέραις καὶ ὀξυτέραις , μίαν ἐμμελῆ ἁρμονίαν κεραννύντων» . Ὁ δὲ Πλούταρχος, μουσικός ἐστιν «ὅστις ἐκ διαφόρων φθόγγων ἔκ τε πολλῶν ἕν συνεκέρασε καὶ συνέμιξεν», ἢ «οὐχ ὁ θάτερα δυσχαιρένων καὶ ὑποφεύγων, ἀλλ’ ὁ πᾶσι χρῆσθαι καὶ μιγνύναι πρὸς τὸ οἰκεῖον ἐπιστάμενος» .
Ἀλλὰ καὶ ὁ Κόσμος ἁρμονία ἐστὶν συνεστηκὼς οὐκ ἐξ ὁμοίων ἀλλ’ἐξ ἐναντίων ἀρχῶν καὶ ὥσπερ ὁ δεξιὸς ζωγράφος τὰ λευκὰ καὶ μελανὰ, ὠχρά τε καὶ ἐρυθρὰ χρώματα συγκεράσας ὡραίας καὶ καλὰς ἀπειργάσατο τὰς εἰκόνας, οὕτω «καὶ ἡ μουσικὴ ὀξεῖς ἅμα καὶ βαρεῖς, μακρούς τε καὶ βραχεῖς φθόγγους μίξασα, ἐν διαφόροις φωναῖς μίαν ἀπετέλεσεν ἁρμονίαν», κατ’ Ἀριστοτέλη.
Ἐπειδὴ δὲ οἱ ἄνθρωποι οὐ πάντες ὀξύφωνοι ἢ βαθύφωνοι τυγχάνουσι, χαλεπόν δὲ τὸ πάντας ὁμοφώνως ᾄδειν˙ διὰ τοῦτο καὶ οἱ ἀρχαῖοι διέκριναν τοὺς τρεῖς τῆς φωνῆς τόπους εἰς «ὑπατοειδεῖς, μεσοειδεῖς καὶ νητοειδεῖς» .
Καὶ ἐν τοῖς χειρογράφοις τοῦ Πανεπιστημίου εὕρομεν ὅτι οἱ ἤχοι διακρίνονται εἰς κυρίους, μέσους καὶ πλαγίους. Ἔστι δὲ μέσος ἡ ἀπὸ τοῦ πλαγίου τρίτη (χορδὴ terza) ὡς ἡ ἀπὸ τοῦ πλαγίου πέμπτη καλεῖται κύριος˙ συγχρόνως δ’οὗτοι κρουόμενοι ἢ ᾀδόμενοι ἀποτελούσι τὴν συμφωνίαν˙ καὶ οὕτως ἀντὶ μιᾶς ἔχομεν τρεῖς μελῳδίας εἰς τρεῖς ἤχους, ὅπερ πάγκαλον καὶ μεγαλοπρεπὲς τῷ Θεῷ ἁρμόζον τῷ μεγίστῳ μουσικῷ τῷ τὸν κόσμον συγκρατούντι καὶ συνέχοντι διὰ τῶν ἁρμονιῶν κατὰ τὰς θεωρίας τῶν ἀρχαίων φιλοσόφων. Ὅτι δὲ πλειότερον ἠρέσκοντο οἱ παλαιοὶ τῇ πολυφωνίᾳ ἢ τῇ μονωδίᾳ, πιστοῦται ἐκ τοῦ ἑξῆς χωρίου τοῦ Πλουτάρχου: «Μονῳδία ᾀεὶ πλήσμιον καὶ πρόσαντες ἡ δὲ ποικιλία τερπνόν» .
Ἐκ τῶν εἰρημένων λοιπὸν συνάγεται ὅτι καὶ ἡ ἁρμονία ὥσπερ καὶ πολλὰ ἄλλα δὲν εἶναι τέκνον τῆς Δύσεως. Μετεπλάσθη μὲν καὶ ἀνεπτύχθη ὑπ’αὐτῆς, ἐγεννήθη δὲ ἐν τῇ χώρᾳ ταύτῃ ἔνθα τῆς ἀηδόνος
καθαρὰ χωρεῖ διὰ φυλλοκόμου
σμίλακος ἠχὼ πρὸς Διὸς ἕδρας,
ἵν’ ὁ χρυσοκόμας Φοῖβος άκούων
τοῖς αὐτῆς ἐλέγοις ἀντιψάλλων
ἐλεφαντόδετον φόρμιγγα, Θεῶν ἵστησι χορούς˙
διὰ δ’ἀθανάτων στομάτων χωρεῖ
ξύμφωνος ὁμοῦ
θεία μακάρων ὀλολυγή.
Οἱ Φράγγοι δὲ κατὰ τοὺς χρόνους τῶν Βυζαντινῶν ἦσαν πολὺ ὀπίσω ὡς πρὸς τὴν μουσικήν. Οὐδ’ ἠδύναντο νὰ παραβληθῶσι πρὸς τοὺς Κωνσταντινουπολίτας ἀοιδούς, οἵτινες ὅτε Κάρολος ὁ μέγας τῷ 787 ἔστησεν ἀγῶνα μουσικῆς ἐν Ρώμῃ, τοσοῦτον ὑπερέβαλον τοὺς Φράγγους˙ ὥστε οὐ μόνον τὸ βραβεῖον ἔλαβον, ἀλλὰ καὶ μετὰ μυκτηρισμοῦ ἐκάλουν αὐτοὺς rusticos voce (τραχυφώνους). Πιστεύω δ’ὅτι οὐδεὶς ἀγνοεῖ ὅτι καὶ τὸ ὄργανον τὸ ἐν ταῖς δυτικαῖς ἐκκλησίαις ἐν χρήσει ὄν, δῶρον ἦν Κωνσταντίνου τοῦ Ε’ πρὸς τὸν Πιπῖνον τὸν μικρὸν, ἐπινοηθὲν ἐπὶ Ἰουλιανοῦ, ὅστις καὶ ἐπίγραμμα περὶ αὐτοῦ ἔγραψεν οὗ ἡ ἀρχὴ
«ἀλλοίην ὁρόω δονάκων φύσιν»
Ἀλλὰ καὶ οἱ τοῖς τοῦ Πλάτωνος καὶ Ἀριστοτέλους συγγράμμασι ἐντρυφήσαντες καὶ παιδευθέντες Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας, οἱ λέγοντες καὶ γράφοντες ὅτι «ἡ θεία χάρις τῇ ἡδονῇ τῆς μελῳδίας τὴν ὠφέλειαν κεράσασα, τριπόθητόν τι καὶ ἀξιέραστον τοῖς ἀνθρώποις διδασκαλίαν προτέθηκεν ἵνα τῷ προσηνεῖ καὶ λείῳ τῆς ἀκοῆς τὸ ἐκ τῶν λόγων ὠφέλιμον λανθανόντως ὑποδεχόμεθα» τὴν αὐτὴν τοῖς ἀρχαίοις περὶ μουσικῆς εἶχον γνώμην.
Οὕτως ὁ Μέγας Βασίλειος λέγει ὅτι «οἱ Χριστιανοὶ ἀναστάντες καὶ διχῆ διανεμηθέντες ἀντιψάλλουσιν ἀλλήλοις˙ εἶτα δ’ἑνὶ ἐπιτρέψαντες κατάρχειν τοῦ μέλους οἱ λοιποὶ ὑπηχοῦσιν» ˙ καὶ ἐν τῷ χωρίῳ τούτῳ βλέπομεν τὸν ἀρχαῖον τρόπον τοῦ ᾄδειν. Ἑκατέρωθεν ἵστανται δύο πολύφωνοι χοροὶ ἀντιψάλλοντες ἀλλήλοις, εἶτα διὰ μουσικὸν λόγον καὶ ποικιλίας χάριν ἀκολουθεῖ μονῳδία μετά τινος ὑπηχήσεως τῶν χορῶν. Ἀκριβῶς ὡς ἐν ταῖς Τραγῳδίαις συνέβαινε, καθ’ἅς ταῖς χορῳδίαις εἵποντο οἱ μονόλογοι καὶ οἱ κομμοί, πρὸς οὕς διὰ τὰ σφοδρὰ καὶ βίαια πάθη οὐδαμὼς ἥρμοζεν ἡ ἁρμονία.
Τὸ δ’ «ὑπηχοῦσιν» νοητέον ἐνταῦθα οὐχὶ «ἰσοκρατοῦσιν» ἀλλ’ ᾄδουσι σιγηλότερον ἐν διαφόροις φωναῖς ἐπηχούσαις ἢ ὑπηχούσαις ὡς παρ’ Ἀριστοτέλει συχνῶς ἀπαντᾷ. Διότι τὸ ἴσον κατὰ τὸν Νικόμαχον οὐδαμῶς συμφωνεῖ πρὸς τοὺς συνεχεῖς φθόγγους, ἑπομένως καὶ τὸ ἰσοκρατεῖν ἀνύποιστον ὡς παράφωνον. Ὁ μουσικώτατος οὗτος πατὴρ τῆς ἐκκλησίας οὐ μόνον τὴν πολυφωνίαν οὐκ ἀποκρούει ἀλλὰ καὶ ἔνθους ὑπὲρ ταύτης κηρύττεται τοῖς ἑξῆς: «Πῶς οὐχὶ καλλίων τοιαύτης ἐκκλησίας σύλλογος, ἐν ᾗ συμμιγὴς ἦχος ἀνδρῶν, γυναικῶν καὶ παιδίων ἐν ταῖς πρὸς τὸν Θεὸν δεήσεσιν ἐκπέμπεται οἰονεὶ κύματος ἠϊόνι προσφερομένου; » .
Ὡσαύτως δὲ καὶ ὁ Ἅγιος Θεοδώρητος: «Ἐν πάσαις γὰρ ταῖς κατὰ τὴν οἰκουμένην Ἐκκλησίαις τοῦ ἱεροῦ καθηγουμένου Συλλόγου ἅπας ὁ λαὸς τὸν εὐεργέτην ὑμνεῖ » . Καὶ ὁ Ἰσίδωρος ἀρχιεπίσκοπος Σεβίλλης κατὰ τὴν 8ην ἑκατονταετηρίδαν ἀκμάσας ἀποφαίνεται ῥητῶς περὶ τῆς ἁρμονικῆς μουσικῆς λέγων οὕτως : «ἡ ἁρμονικὴ μουσικὴ εἶναι ἡ συμφωνία πλειόνων ἤχων καὶ ἡ σύγχρονος αὑτῶν ἔνωσις » .
Οἱ πρὸς ἡμᾶς ἀντιδοξοῦντες ἔγραψαν ἐν διατριβαῖς ὅτι ἡ πολυφωνία ἀπεκλείετο τῆς Ἐκκλησίας ὡς θυμελική. Ἐνῷ ὁ Χρυσόστομος βοᾷ : «Ἰδοὺ γὰρ ὁ ψαλμὸς ἐπεισελθὼν τὰς διαφόρους ἐκέρασε φωνὰς καὶ μίαν παναρμόνιον ᾠδὴν ἀνεχθῆναι παρεσκεύασε˙ καὶ νέοι καὶ γέροντες καὶ πλούσιοι καὶ πένητες καὶ γυναῖκες καὶ ἄνδρες καὶ δούλοι καὶ ἐλεύθεροι μίαν τινὰ μελῳδίαν ἀνηνέγκαμεν ἅπαντες.....καὶ εἷς χορὸς ἐξ ἁπάντων συγκεκρότηται ..... Οὐδ’ἔχει τὸ πλέον οὗτος ἐκείνου, οὐδὲ ἐκεῖνος τούτου, ἀλλὰ πάντες ἐν τῇ αὐτῇ τιμῇ καὶ φωνῇ μιᾷ ἐκ διαφόρων γλωττῶν πρὸς τὸν τῆς οἰκουμένης ἀναπέμπομεν Δημιουργόν» .
Παραλλήλως τοῖς πατράσι τῆς Ἐκκλησίας ἐχώρισαν καὶ οἱ αὐτοκράτορες τοῦ Βυζαντίου οἵτινες τῇ μουσικῇ καὶ τῇ ἐκκλησιαστικῇ ποιήσῃ οὐκ ἀλλοτρίως εἶχον ἀλλ’ «ἠγλαΐζοντο μουσικὰς ἀώτῳ» κατὰ τὸν Θηβαῖον μελοποιόν.
Οὕτως ὁ Ἰουστινιανὸς καὶ ὁ Ἡράκλειος διὰ Νεαρῶν ἔστησαν τοὺς πολυπληθεῖς τῆς τοῦ Θεοῦ Σοφίας ἐξ ἀμφοτέρων τῶν φύλων χορούς. Ἦν δηλ. χορὸς τοῦ βήματος, χορὸς τῶν κυρίως ψαλτῶν, χορὸς τῶν ἐπὶ τοῦ ἄμβωνος 160 ἀναγνωστῶν καὶ χορὸς τῶν 100 διακονισσῶν. Μάλιστα δ’ οἱ τελευταῖοι δύο χοροὶ ἦσαν ἀόρατοι εἰκονίζοντες τἀγγελικὰ τάγματα τὰ ἀοράτως δορυφοροῦντα τὸν βασιλέα τῶν ὅλων. Ὅτε δ’ ἐγίνετο ἡ μεγάλη εἴσοδος τῶν Ἁγίων, καθ’ ἥν ὥραν ψάλλεται τὸ « ὡς τὸν βασιλέα» , ἅπαντες οἱ χοροὶ ὁρατοί τε καὶ ἀόρατοι παναρμόνιον ἀνέπεμπον τὸν ὕμνον πρὸς τὸν αἰώνιον Πατέρα. Παρίστατο δὲ διὰ τῶν ὁρατῶν καὶ ἀοράτων χορῶν ἡ ἔνωσις τῶν οὐρανίων καὶ ἐπιγείων.
Τοιαύτης λοιπὸν λατρείας καὶ μολπῆς άκούσαντες οἱ Ῥῶσσοι ἠσπάσθησαν εὐθὺς τὸν Χριστιανισμὸν συμπαραλαβόντες καὶ τὴν τοῦ Βυζαντίου μουσικήν. Τοιαύτης δὲ καὶ Ἰωάννης ὁ Καμενιάτης παναρμονίου ᾠδῆς ἀκροατὴς γενόμενος ἀνέκραξεν : «Οὐκ οἶδα τὶς γένομαι ἢ ποῖ τοῦ λόγου χωρήσω; » . Τοιαύτη ἦν ἡ πάτριος μουσική. Άλλὰ τότε ἄλλοι ἦσαν καιροί, ἄλλα ἤθη. Τότε ἐν τῇ Ἁγία Σοφία παρὰ τῷ ἄνακτι ἐνίοτε ποιούντι ἔναρξιν τοῦ μέλους, ἵστατο ὁ πρωθυπουργός, ὁ μέγας Λογοθέτης, ἔχων καὶ τὴν ἐντολὴν τοῦ λέγειν τὸ «σύμβολον» τῆς Πίστεως. Τότε αἱ ἐξοχώτεραι δέσποιναι καὶ κόραι τῆς Κωνσταντινουπόλεως ἔψαλλον ἐπ’ ἐκκλησίας, ὡς Ἄννα ἡ Κομνηνή, Στυλιανὴ ἡ θυγάτηρ τοῦ πρωθυπουργοῦ Ψελλοῦ, κτλ. καὶ οἱ παραδόσεις αὗται καὶ ἐπὶ τῆς δουλείας ἀκόμη ἐτηρούντο καὶ μέχρι τῆς παρελθούσης γενεᾶς. Ὁ δ’ ἐξ εὐγενοῦς καὶ ἡγουμενικοῦ οἴκου καταγόμενος Ὑψηλάντης κατατροπώσας εἰς τοὺς Μύλους τοὺς Ἄραβας εἰσήρχετο εἰς τὸ Ναύπλιον ᾄδων μετὰ τοῦ ὑπ’ αὐτὸν στρατεύματος τὸ «Ἐλευθέρα μὲν ἡ κτίσις γνωρίζεται» . Ἐν δὲ πολλαῖς νήσοις τοῦ Αἰγαίου ἀκόμη καὶ σήμερον ᾄδουσι γυναῖκες˙ καὶ οὕτως διεχεῖτο πανταχοῦ τὸ θρησκευτικὸν αἴσθημα, ὅπερ κατήδρευε καὶ ἐκράτυνε τὸ δένδρον τῆς ἠθικῆς. Διότι ὅπου ἐρημία θρησκευτικοῦ αἰσθήματος, ἐκεῖ ἐρημία καὶ ἠθικοῦ κόσμου, ἐκεῖ αὐτοκτονίαι.
Ἡ δὲ μέχρις ἡμῶν περισωθεῖσα μουσικὴ δὲν εἶναι πᾶσα ἀγνη καὶ καθαρὰ, ἀτυχῶς. Πολλὰ παρεισῆλθον ὀθνεῖα στοιχεῖα κατὰ τὴν μακρὰν αὐτῆς πορείαν. Διότι τὶ ζητοῦσιν ἐν αὐτῇ τὰ ὀνόματα χισάρ, νισαμπούρ, μουσταάρ, ἀτζέμ ; Ποῖον λεξικὸν ἑλληνικὸν περιέχει ταῦτα ; Ὡσαύτως ἡ λέξις κοὺμ ἀραβικὴ οὗσα ψάλλεται ἐν τοῖς κρατήμασι. Περίεργος δ’εἶναι ἡ ἐπιμονὴ τῶν ἀντιθέτων ἡμῖν ἰσχυριζομένων ὅτι γινώσκουσι καὶ τὸ ἐναρμόνιο γένος, ὅπερ ἀπὸ τῶν χρόνων τοῦ Πλουτάρχου ἀπώλετο καὶ περὶ οὗ τὰ ἑξῆς φέρονται παρὰ τῷ Φωτίῳ : «Εὐφυέστατος ὁ Ἀσκληπιόδοτος περὶ μουσικὴν γεγονώς, τὸ ἐναρμόνιον γένος ἀπολωλός, οὐχ’ οἷός τε ἐγένετο ἀνασώσασθαι, καίτοι τἆλλα δύο γένη κατατεμών καὶ άνακρουσάμενος, τό τε χρωματικὸν ὀνομαζόμενον καὶ διατονικόν. Αἴτιον δὲ τῆς μὴ εὑρέσεως τὸ ἐλάχιστον μέτρον τῶν ἐναρμονίων διαστημάτων, ὅπερ δίεσιν ὀνομάζουσιν. »
Ὡσαύτως οἱ ἀντίθετοι φρονοῦσιν ὅτι ἡ Εὐρωπαϊκὴ διαίρεσις τῆς κλίμακος οὐ συμφωνεῖ τῇ ἡμετέρᾳ διατονικῇ˙ ἐνῷ 6-12-12 εἶναι τὰ ὑπ’ Ἀριστοξένου καὶ ἄλλων ἐξευρημένα διαστήματα, ἤτοι ἡ σύντονος διαίρεσις˙ μόνον ἡ μαλακὴ διαίρεσις 6-9-12 δὲν ὑπάρχει παρ’Εὐρωπαίοις ἀλλὰ καὶ παρ’ἡμῖν οὺδὲν σημεῖον δεικνύει ταύτην, πολλοί δε τῶν ψαλτῶν ἀγνοούσι καὶ ἂν ὑπάρχει τοιαύτη τις διαίρεσις εἰς μαλακὴν καὶ σύντονον. Φρονοῦσιν ὡσαύτως ὅτι ἡ μουσικὴ ἡμῶν οὐ μεταφέρεται εἰς τὴν τῶν Εὐρωπαίων παρασημαντικήν. Ἀλλ’ ἡμεῖς δαπάναις τοῦ Ἀρσακείου μετεφέραμεν 5 τυπογραφικὰ φύλλα, πληροῦντες ἕτερον πόθον θερμὸν τοῦ κ. Ducoudray ζωηρότατα συμβουλεύοντος τοῦτο καὶ πιστεύοντος δυνατὴν τὴν τοιαύτην μεταγραφήν. Nous conseillons vivement aux musiciens archéologues qui se sentiraient attires vers ces études, de traduire en notation européenne le plus grand nombre possible de chants orientaux (chants religieux et chants profanes). En le faisant, ils rendront a la science et a l’art un service éminent.
Καὶ ταῦτα μὲν ἡμεῖς περὶ μουσικῆς φρονοῦμεν καὶ ἀγωνιζόμεθα. Καὶ εἰ μὲν τὸ ἔργον ἡμῶν σαθρόν ἐστι, πεσεῖτε καὶ καταρρεύσει, εἰ δὲ καλόν, χωρήσει αὖξον καὶ τελειούμενον, κἂν πάντες καθ’ἡμῶν συνεπιτεθῶσιν.
Τοῖς δ’ἀντιθέτοις ἡμῶν βαθείαν ὀφείλω εὐγνωμοσύνην, ἐφ’οἷς εἶπον καὶ ἔγραψαν περὶ τῆς ἐργασίας ἡμῶν πολεμοῦντες ταύτῃ. Ὁ περὶ τῆς ἐργασίας ταύτης ἀγὼν καὶ εὐγενὴς καὶ ἔντιμός ἐστιν˙ οὐχ ἡμέτερον δὲ τὸ ἀναμάρτητον «γένοιτο μεντἂν χἁτέρῳ καλῶς ἔχον» ˙ ἄλλως τε καὶ ἐν τῇ συζητήσει ταύτῃ οὐδὲν ἄλλον ἐφαρμόζομεν ἢ τὸ κανόνα τῆς ἁρμονίας ἐξ ἀντιθέτων καὶ ἐναντίων ἀποτελουμένης κατὰ τὸν Ἡράκλειτον λέγοντα: «Παλίντονος ἁρμονίη κόσμου, ὥσπερ τόξου καὶ λύρης», ἢ κατὰ τὸν Ἀριστοτέλην «οὐκ ἂν εἶναι ἁρμονίαν, μὴ ὄντως ὀξέως καὶ βαρέος» .
Καὶ αὖθις λέγομεν ὅτι ἡμεῖς ταῦτα καδ’ δύναμιν πράττομεν. Εἰ δὲ οἱ ἐναντίοι ἔχουσι κρείττονα, προσελθέτωσαν. Το δ’εὖ νικάτω.
Ἔγραφον ἐν Ἀθήναις κατὰ 7βριον τοῦ 1888
ΙΩΑΝΝΗΣ Θ. ΣΑΚΕΛΛΑΡΙΔΗΣ
